Polski Cmentarz Wojskowy w Katyniu17 września 1939 roku na tereny II Rzeczypospolitej wkroczyły wojska radzieckie, by razem z III Rzeszą dokonać rozbioru Polski. Agresja radziecka zaskoczyła polskie władze cywilne i wojskowe, a polscy żołnierze w wielu miejscach powstrzymywali się od walk z Sowietami. Wojska radzieckie gwarantowały poszanowanie praw polskich jeńców, ale nie wywiązywały się ze swoich zobowiązań. Wielu policjantów i wojskowych zostało zamordowanych lub wysłanych do obozów jenieckich. W kolejnych miesiącach doszło także do masowych aresztowań inteligencji, urzędników i duchowieństwa.

Węzeł katyńskiZatrzymani wojskowi i policjanci trafiali do obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Odmawiali jednak współpracy z władzami radzieckimi i w marcu 1940 roku Stalin podjął decyzję o wymordowaniu uwięzionych. W kwietniu 1940 r. przystąpiono do egzekucji – oficerów z Kozielska zamordowano w Katyniu, a więźniów pozostałych obozów w Charkowie i Twerze. Łącznie poniosło śmierć ok. 22 tys. oficerów i przedstawicieli inteligencji. Na miejscach egzekucji zasadzono drzewa, by ukryć masowe groby. Kilkadziesiąt tysięcy zatrzymanych urzędników trafiło do łagrów. Już od lutego 1940 r. władze radzieckie przystąpiły do masowych deportacji na tereny Kazachstanu i Syberii – przede wszystkim Polaków, ale także Ukraińców, Białorusinów i Żydów. W dużej mierze przesiedlenia dotknęły krewnych aresztowanych wcześniej żołnierzy i urzędników, łącznie ok. 350 tys. osób.

Niemiecki afisz propagandowyW lipcu 1941 r. gen. Władysław Sikorski i ambasador radziecki w Londynie Iwan Majski podpisali umowę o przywróceniu stosunków dyplomatycznych między Polską a ZSRR. Po podpisaniu tego układu Władysław Sikorski w 1942 r. podczas wizyty w Moskwie podjął temat losów zaginionych oficerów. Stalin zapewniał wówczas, że ich los nie jest znany i mogli uciec do Mandżurii.13 kwietnia 1943 r. Joseph Goebbels podał w niemieckim radiu informację o odnalezieniu w lesie katyńskim masowych grobów polskich oficerów, oskarżając o dokonanie zbrodni Rosjan. Niemcy zaprosili do prac ekshumacyjnych międzynarodową komisję lekarską. Badania medyczne nie pozostawiały wątpliwości, że zbrodni dokonali Sowieci. W ówczesnej sytuacji politycznej generał Władysław Sikorski nie mógł jednak liczyć na poparcie w dążeniach do wyjaśnienia zbrodni ze strony aliantów, którzy w tamtym czasie byli zainteresowani budowaniem ze Stalinem koalicji antyhitlerowskiej. W związku z tym postanowił zwrócić się o wyjaśnienie tej zbrodni do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, co posłużyło Stalinowi za pretekst do zerwania stosunków dyplomatycznych z Polską. Stalin wysłał wtedy do Churchilla i Roosevelta depesze, w których zarzucał gen. Sikorskiemu zmowę z Hitlerem.

Związek Radziecki przez kolejne pół wieku wyrzekał się odpowiedzialności za zbrodnię katyńską. Już w 1943 r. powołano komisję na czele z Nikołajem Burdenko, która ogłosiła, że morderstw dokonali Niemcy. W 1945 r. w czasie procesów norymberskich Sowieci oskarżyli niemieckich przywódców o dokonanie zbrodni katyńskiej, który jednak został pominięty w wyroku z powodu braku dowodów. Ostatecznie Rosjanie przyznali się do odpowiedzialności za zbrodnię katyńską dopiero po roku 1990. Także sam Nikołaj Burdenko pod koniec życia przyznał, że zbrodni dokonało NKWD. Obecnie prawda o zbrodni katyńskiej w Rosji po raz kolejny zaczyna być negowana – w listopadzie 2020 r. w obwodzie twerskim odbyła się konferencja, podczas której m.in. deputowani do rosyjskiego parlamentu kwestionowali sowiecką odpowiedzialność, wcześniej natomiast w Twerze zlikwidowana tablicę poświęconą pamięci zamordowanych Polaków.


Zbigniew Herbert

Guziki

[Pa­mię­ci ka­pi­ta­na Edwar­da Her­ber­ta ]

Tylko guziki nieugięte
przetrwały śmierć świadkowie zbrodni
z głębin wychodzą na powierzchnię
jedyny pomnik na ich grobie

są aby świadczyć Bóg policzy
i ulituje się nad nimi
lecz jak zmartwychstać mają ciałem
kiedy są lepką cząstką ziemi

przeleciał ptak przepływa obłok
upada liść kiełkuje ślaz
i cisza jest na wysokościach
i dymi mgłą katyński las

tylko guziki nieugięte
potężny głos zamilkłych chórów
tylko guziki nieugięte
guziki z płaszczy i mundurów